We wczesnym okresie życia Czyngis-chana jest okres dziesięciu lat, w którym nie mamy zbyt wielu informacji o miejscu jego pobytu. Co robił w tym czasie przyszły władca Imperium Mongolskiego?
- Czyngis Chan znany był wcześniej jako Temüjin
- Najwcześniejsze wzmianki o Czyngis Chanie
- Kontrowersje co do daty urodzin Czyngis Chana
- Bitwa pod Dalan Baliut
- Powody dziesięcioletniej białej plamy w życiorysie Czyngis Chana
- Czy był więźniem w Chinach?
- Związki Temüjina z dynastią Jin
- Imperium Jin prawdopodobnie samo wychowało swojego największego wroga
- Chińskie nauczanie mongolskiego watażki
- Zmierzch Imperium Jin i początek Złotej Ordy
Czyngis Chan znany był wcześniej jako Temüjin
Jedną z najciekawszych z zachowanych inskrypcji rządzonej przez Jurczenów dynastii Jin (1115-1234) jest inskrypcja Servan Khaalga, znajdująca się w Bayankhutag, Khentii Aimag, Mongolia. Odkryta w latach 80 i wyrzeźbiona w granitowym zboczu góry, jest zwietrzała i trudna do odczytania. Składa się z kilku linijek tekstu dżurczańskiego, któremu towarzyszy tłumaczenie na język chiński. Gloryfikują one udaną kampanię na przełomie maja i czerwca 1196 roku, przeprowadzoną przez wodza Jin, Wanyan Xiang, przeciwko Tatarom ze wschodniej Mongolii (tutaj zwanym Zubu, 阻䪁). Jest to krótki znacznik zwycięstwa nad „barbarzyńskimi współplemieńcami”, co w historii chińskich zabytków dynastycznych nie jest raczej rzadkością.
Tak się składa, że jest to również najwcześniejszy zapis wydarzenia z życia Czyngis-chana, znanego wówczas jako Temüjin. Choć Czyngis nie jest wymieniony na pomniku, wiemy o jego udziale w kampanii z wielu mongolskich źródeł cesarskich, takich jak Jāmi’ al-Tawārīkh autorstwa ilchańskiego historyka i wezyra Rashīd al-Dīn (ok. 1305 r.), chińskie tłumaczenie Veritable Records of Chinggis Khan 實錄 (ok. 1287), Shengwu Qinzheng lu 聖武親征錄 (ok. 1320), Yuan Shi 元史 (1370) i oczywiście słynna Tajna historia Mongołów (ok. 1252). O kampanii wspomina również własna historia dynastyczna dynastii Jin, Jin Shi 金史 (1343), choć z punktu widzenia dowódcy, Wanyan Xiang. Ponownie, Czyngis Chan jest bezimienny.
Najwcześniejsze wzmianki o Czyngis Chanie
Łącznie, źródła te pozwalają nam mocno datować kampanię Wanyan Xiang przeciwko Tatarom na lato 1196 r., z powrotem Xiang do stolicy Jin w Zhongdu 中都 jesienią. To sprawia, że jest to najwcześniejsza konkretna data, jaką mamy dla wydarzenia z życia Temüjin Chana. Datowanie wczesnego okresu życia Czyngis-Chana jest notorycznie trudne. W przypadku wydarzeń sprzed 1196 r. główne źródła ( Tajna historia Mongołów, Rashīd al-Dīn, Wierne zapiski, Yuan Shi) zgadzają się na ogół co do ogólnego przebiegu, ale często różnią się co do rzeczywistego roku lub kolejności wydarzeń. Najsłynniejsza z nich i najwcześniejsza zachowana historia mongolska, Tajna historia Mongołów, szczególnie luźno podchodzi do datowania, często skracając lata dla celów dramatycznych lub po prostu nie podając żadnych dat. Przebieg linii i przekazu głównych źródeł „cesarskich” dotyczących życia Czyngis-chana. Wykres autorstwa Jacka Wilsona.
Kontrowersje co do daty urodzin Czyngis Chana
Badania ostatnich dziesięcioleci doprowadziły do ustalenia przybliżonej daty życia Temüjina. 1162 jest najczęściej podawanym rokiem jego narodzin (choć pozostają zwolennicy dla 1155 i 1167). Około roku 1180 (plus minus rok lub dwa) żona Temüjina, Börte, została pojmana przez Merkitów, a wkrótce potem urodził się jej pierwszy syn, Jochi (mieli już córkę Qojin Beki). Jedyną datą urodzenia podaną w średniowiecznym źródle dla któregokolwiek z jego synów jest rok 1186 dla Ögedei, trzeciego syna Temüjina.
Bitwa pod Dalan Baliut
Kilka lat od uratowania Börte i narodzin Dżochi (ok. 1180-1182), Temudżyn i jego zaprzysiężony sojusznik Dżamuqa pokłócili się. Wynikająca z tego bitwa pod Dalan Baljut (siedemdziesiąt bagien) była nie tylko pierwszym przypadkiem, kiedy przyszły Czyngis-chan sprawował samodzielne dowództwo, ale także wielką porażką dla niego, pomimo wysiłków późniejszych pisarzy, takich jak Rashīd al-Dīn, aby to przemilczeć. Jamuqa odniósł zwycięstwo i w Tajnej historii Mongołów ugotował po bitwie żywcem siedemdziesięciu wziętych do niewoli książąt, podczas gdy Temüjin wymknął się, by lizać rany.
Najczęściej spotykane datowanie bitwy pod Dalan Baljut przypada na lata 1186-1190. Podczas gdy mniejszość badaczy, takich jak Carl Sverdrup, proponuje datę nawet z początku 1194 roku, większość nauki preferuje datę z połowy lat osiemdziesiątych, która wydaje się lepiej dopasowana do chronologii źródeł. Rok 1186-7 jest być może najbardziej popularną sugestią. Przypisując klęskę Temüjina pod Dalan Baljut do roku 1186, pojawia się nowy problem, gdyż kolejne odnotowane wydarzenie w życiu Temüjina ma miejsce wraz ze wspomnianą kampanią tatarską z Jin w roku 1196. Paul Ratchnevsky rzucił na to światło w swoim Genghis Khan: His Life and Legacy (1991), określając to jako „dziesięcioletnią lukę” w życiu Temüjina.
Powody dziesięcioletniej białej plamy w życiorysie Czyngis Chana
Zakładając, po pierwsze, że ta chronologiczna rekonstrukcja jest dokładna i że rzeczywiście istnieje dziesięcioletnia przerwa w latach 1186-1196, zaproponowano wiele sugestii, aby wyjaśnić to milczenie. Prostym wyjaśnieniem jest to, że Temüjin przeszedł dość nietypowy okres spokoju, powoli odbudowując swoje poparcie lub tocząc drobne potyczki z rywalami podczas wychowywania nowej rodziny. Mniej więcej w latach 1186-1196 nie działo się nic ciekawego.
Jednak, jak zauważył Ratchnevsky, istnieją dowody na to, że Temüjin spędził swoje „ciemne lata” w Chinach. Nie było niczym niezwykłym, że pokonani przywódcy stepowi szukali schronienia u sąsiednich potęg osiadłych, takich jak dynastia Jin, Królestwo Tangutów, Ujgurów czy Qara-Khitai. Sojusznik Temüjina, To’oril z Kereyitów, robił to kilkakrotnie. Wkrótce po Dalan Baljut, To’oril został odsunięty od władzy przez krewnego o imieniu Erke-Qara. To’oril uciekł do Qara-Khitai, a następnie przedostał się przez ziemie Ujgurów i Tangutów, zanim ponownie dołączył do Temüjina podczas kampanii w 1196 roku. Po śmierci To’orila jego syn Ilqa-Senggüm uciekł przez ziemie Tangutów, a naimański książę Küchülüg, po pokonaniu go przez Temudżyna, uciekł ze swymi zwolennikami do Qara-Khitai, gdzie ostatecznie uzurpował sobie władzę. Sąsiednie mocarstwa często chętnie przyjmowały tych koczowniczych władców, gdyż mogli oni być użytecznymi pomocnikami w ich własnych kampaniach, a osadzenie przyjaznego chana z powrotem na jego tronie mogło stanowić ochronę przed przyszłymi najazdami.
Czy był więźniem w Chinach?
Co więcej, kilka źródeł historycznych faktycznie bezpośrednio podaje, że Temüjin spędził lata w Chinach jako jeniec. Wilhelm z Rubruck, franciszkanin podróżujący po Imperium Mongolskim w latach 50-tych XII wieku, odnotował, że Temudżyn był przetrzymywany w niewoli przez Królestwo Tangutów, natomiast wysłannik dynastii Song z 1221 roku, Zhao Gong, stwierdził, że Temudżyn spędził 10 lat jako niewolnik Jinów. Zhao Gong stwierdza, że Temüjin był młody, gdy to się stało, ale czas tam spędzony dał mu wielką wiedzę o sprawach Jin, którą później wykorzystał w swojej wojnie przeciwko nim.
Bazując na zachowanych dowodach, że Temüjin spędził część lub wszystkie te lata w państwie Jin wydaje się prawdopodobne – a jednocześnie na tyle kłopotliwe, że oficjalna mongolska historiografia cesarska uznała to za zbyt wstydliwe, by o tym mówić, ale wysłannicy Pieśni, tacy jak Zhao Gong, nie mieliby tabu, by o tym wspominać. Ponieważ klęska Temudżyna pod Dalan Baljut miała miejsce w północno-wschodniej Mongolii, ucieczka przez cały step do Qara-Khitai lub Królestwa Tangutów wydaje się trudnym przedsięwzięciem; Jin byli znacznie bliżej. Temüjin miał wprawdzie powody, by nie lubić Jinów, a mianowicie ich rolę w zamordowaniu jego krewnego Ambaghai, ale takie uczucia mogły zostać odłożone na bok w obliczu bezpośredniej materialnej i politycznej potrzeby schronienia się przed rywalami w Mongolii. To zestawienie schronienia, czy też wasalstwa, ze znienawidzonym wrogiem z pewnością wyjaśniałoby, dlaczego oficjalne historie mongolskie pomijały tę kwestię. Współczesne źródła spoza mongolskiej tradycji historycznej, takie jak urzędnik graniczny Pieśni Li Xinchuan i wysłannik Zhao Gong, wskazują, że Temüjin był wasalem Jinów, płacąc im coroczną daninę aż do przedednia mongolskiej inwazji.
Związki Temüjina z dynastią Jin
Taki związek był również dobrze wpisany w politykę graniczną dynastii Jin. W przeciwieństwie do swoich poprzedników, chitańskiej dynastii Liao, dynastia Jin nie rządziła bezpośrednio mongolskim płaskowyżem. Poza wysłaniem kilku armii na step, preferowaną polityką Jin było działanie poprzez ludy jüyin. To znaczy, koczownicze i półkoczownicze ludy wzdłuż granicy między stepem a dynastią Jin, które płaciły daninę Jin i patrolowały granicę. Najbardziej znanymi z nich byli Önggutowie, którzy obsadzali również fortyfikacje graniczne Jin w Mongolii Wewnętrznej. Sami Tatarzy byli stałymi sojusznikami Jin na stepach od lat 60. do 90. XI wieku. W zamian za wierność te koczownicze państwa otrzymywały podarunki, przywileje handlowe i oficjalne tytuły, które podnosiły prestiż ich przywódców w stepie. Gdy jedna z tych grup stawała się zbyt potężna lub krzykliwa, Jinowie wspierali inną grupę i obalali ją, by zachować równowagę sił, tak jak to zrobili, gdy w 1196 r. wsparli Temudżyna przeciwko Tatarom.
Kilka sporadycznych wzmianek w mongolskich źródłach cesarskich przemawia za tym, że Temudżyn spędził czas w imperium Jinów. W relacji Rashīd al-Dīn, Temüjin wspomina o sprowadzeniu ze sobą wuja To’oril Khana, Ja’a Gambu, z dynastii Jin. Liczne oficjalne źródła mongolskie odnoszą się do kampanii z 1196 roku i bardzo otwarcie mówią o współpracy Temüjina i To’orila z dowódcą Jin – Wanyan Xiang. W Tajnej historii Mongołów, Wanyan Xiang wysłał do Temüjina wiadomości z prośbą o pomoc, a Temüjin i To’oril spotkali się z nim osobiście. Za swoje zasługi w bitwie To’oril otrzymał chiński tytuł Wang 汪, „król, książę”, który stał się w języku mongolskim Ong, i stąd epitet, pod którym jest lepiej znany, Ong Khan. Temüjin tymczasem otrzymał tytuł ja’ut quri, o niepewnym pochodzeniu etymologicznym, ale uważa się, że ogólne znaczenie jest zbliżone do centuriona. Nadanie obu tytułów odnotowane jest nawet w Tajnej historii Mongołów. Nie była to rzecz błaha; prestiż takich tytułów był ważny dla reputacji stepowych wodzów. Imię własnego syna To’orila, Ilqa-Senggüm jest zmongolizowaną formą chińskiego tytułu xianggong 相公 oznaczającego Pana ministra lub kanclerza. Nie przypadkiem To’oril jest bardziej znany pod tytułem Ong Chana niż własnym imieniem. Tajna historia Mongołów zawiera nawet szczegół, że Wanyan Xiang miał zapytać cesarza Jin o przyznanie Temüjinowi jeszcze bardziej prestiżowego tytułu, w epizodzie mającym zwiększyć znaczenie Temüjina dla czytelnika, wskazując na związek wykraczający poza chwilowych sojuszników.
Imperium Jin prawdopodobnie samo wychowało swojego największego wroga
Pośrednie wsparcie dla tej tezy pochodzi z tego, jak skuteczna była rzeczywista inwazja Czyngisa na dynastię Jin. Czyngis wykazywał się wyraźną znajomością z jednostkami państwa Jin, takimi jak cesarz Wei Shao Wang, a przed inwazją pojawili się dysydenci przeciwko rządom Jurczenów, zwłaszcza Chitańczycy, defekujący na rzecz Temüjina, co świadczy o tym, że był on znaną postacią w królestwie Jin. Jak stwierdził Zhao Gong, kiedy Temudżyn zaatakował Jin, nie był dla nich obcy, ale zapoznał się z ich mocnymi i słabymi stronami, zwłaszcza z ich wojskiem. Część z tego można wyjaśnić dzięki mongolskim szpiegom, takim jak muzułmański kupiec Ja’far Khoja, który podróżował po ziemiach Jin i przywoził cenne informacje. Ale wydaje się, że Temüjin miał własną wiedzę naoczną, którą włączył do swoich planów i która pozwoliła mu przełamać obronę Jin.
Innym dowodem może być to, że Börte nadal rodziła dzieci przez lata 80-te i 90-te XI wieku. Nic nie wskazuje na poronienie, a wszystkie z dziewięciu znanych dzieci Temüjina i Börte dożyły dorosłości. Cokolwiek Temüjin robił, Börte wciąż była u jego boku i w wystarczająco bezpiecznej pozycji, by urodzić i wychować ich dzieci. Bez względu na wszystko, Temüjin nie został zredukowany do niczego po Dalan Baljut. Był w stanie utrzymać swoją rodzinę bezpiecznie w sposób, w jaki nigdy nie był w stanie wcześniej; coś mało prawdopodobne, jeśli jego moc została złamana i był upolowany przez swoich rywali w stepie.
Zakładając, że Temüjin rzeczywiście uciekł do dynastii Jin po 1186 roku, to jego życie prawdopodobnie wyglądało tak: ze swoim orszakiem, być może nawet małą armią, przybył na granicę Jin, spotykając się ze strażnikami granicznymi jüyin i wysyłając wiadomości, w której starał się o pozwolenie na wejście do dynastii Jin. W tym czasie mógł czekać na dworze władców Önggud i dzięki swojej naturalnej charyzmie zrobić dobre wrażenie; tłumaczyłoby to, dlaczego Önggudowie byli później tak skłonni stanąć po stronie Temüjina przeciwko jego rywalom i zdradzić Jin. Przypuszczalnie Temudżyn został sprowadzony do stolicy Zhongdu, by dokonać oficjalnego pokazu uległości, co było upokarzającą, ale konieczną ofiarą.
Chińskie nauczanie mongolskiego watażki
Nie możemy śledzić jego ruchów w ciągu tych lat, ale wydaje się, że prawdopodobnie przeszedł szkolenie wojskowe lub towarzyszył armii Jin podczas kampanii. Do czasu Dalan Baljut w 1186 r. Temudżyn osiągał przeciętne wyniki militarne, przegrywając jedyną większą bitwę, którą sam poprowadził. W 1196 roku Temüjin wydaje się być znacznie pewniejszym siebie i sprawniejszym dowódcą, zdolnym do skutecznej koordynacji działań z armią dżinijską. Jego działania militarne podczas pobytu mogły obejmować tłumienie bandytów, dołączenie do armii Jin w karnych najazdach w Mongolii, tak jak to zrobili Jin w 1195 roku przeciwko Onggiratom. Jednocześnie nawiązywał kontakty i mówił o powstaniu z niezadowolonymi członkami wojska, zwłaszcza z Chitańczykami.
Prawdopodobnie Temüjin spędził te lata głodny wieści ze stepu, szukając okazji do pospiesznego powrotu i odebrania tytułu. Być może inni dawni sojusznicy Temudżyna rzucili się na niego, gdy dowiedzieli się, że przebywa na ziemiach Jinów. Gdy w 1195 r. Tatarzy podnieśli bunt, Temudżyn skorzystał z okazji, jeśli dwór Jin nie miał go już na myśli jako nowego „człowieka na ziemi”. Po osiągnięciu zwycięstwa i upokorzeniu Tatarów, Jin miał nadzieję, że Temudżyn będzie grał ładnie, dostarczając daniny i powstrzymując każdą inną potęgę koczowniczą przed zbytnim wzmocnieniem. Stąd opis w źródłach Song, że Temüjin płacił daninę i uznawał cesarza Jin za władcę do czasu jego inwazji. Ponieważ jednak źródła mongolskie nie uznawały żadnej legalnej władzy na Ziemi poza tą ustanowioną przez Czyngis-chana, sugerowanie jakichkolwiek stosunków trybutarnych było po prostu niestosowne.
Plan Jinów też mógł zadziałać, ale schorowany cesarz Zhangzong nie zwrócił należytej uwagi na sprawy stepowe w swoich ostatnich latach, mimo wołania zaniepokojonych członków dworu, takich jak jego wuj Wanyan Yungji. W 1206 r. wybuchła wielka wojna z dynastią Song, która wymagała pełnej uwagi dworu Jin; w tym samym roku Temüjin założył imperium mongolskie i przyjął tytuł Czyngis-chana. Wielkie powstanie Chitanów w dynastii Jin, ciągłe kryzysy ekologiczne i finansowe znacznie osłabiły wolę polityczną państwa Jin.
Zmierzch Imperium Jin i początek Złotej Ordy
