To jest Gardena,
i nie ma w tym nic dziwnego,
hu ða æþelingas ellen fremedon.
Oto pierwsze trzy wersy Beowulfa, najdłuższego zachowanego i najbardziej znanego dziś poematu literatury staroangielskiej. Przetłumaczone na współczesny język, brzmią mniej więcej tak:
Hwæt! Słyszeliśmy o chwale wielkich królów Spear-Danes w minionych dniach, jak ci szlachetni ludzie dokonywali dzielnych czynów.
Ewolucja słowa ”what” na przykładzie poematu Beowulf
Ale czym jest to pierwsze słowo, to, które ostatecznie stanie się współczesnym angielskim „what”? Hwæt to zaimek, który pojawia się około 5800 razy (wraz z zaimkiem hwa) w całej zachowanej literaturze staroangielskiej. Wydrukuj hasło 'hwā, hwæt’ w Toronto Dictionary of Old English, a będziesz miał aż 136 stron różnych form i zastosowań.
Czasami hwæt pojawia się w kontekstach, które są dość proste do przetłumaczenia. Może oznaczać 'co’, 'kto’, 'jak’, 'ile’ itp. Kilka przykładowych zdań to:
- Jak mam śpiewać? (Co mam śpiewać?)
- Hwæt yfeles dyde he? (Co złego zrobił?)
- Hwæt þyncþ þe þu sy? (Za kogo się uważasz? )
Tłumaczenia Beowulfa na przestrzeni dziejów
Najwcześniejsze tłumaczenia Beowulfa miały tendencję do używania archaicznie brzmiącego, przyciągającego uwagę języka: 'Lo!’ (Kemble, 1837) i 'What ho!’ (Earle, 1892). Bardziej nowocześnie brzmiące wybory słowne pojawiły się w latach 60-tych, jak 'Hear me!’ (Burton Raffel, 1963) i 'Listen! (Kevin Crossley-Holland, 1968). W 1966 roku E. Talbot Donaldson zrezygnował z wykrzyknika (co jest nowoczesną konwencją edytorską) w swoim tłumaczeniu 'Yes’. Michael Swanton również pominął ten sztuczny znak interpunkcyjny w swoim „Indeed” w 1978 roku.
We wstępie do swojego bestsellerowego przekładu ’Beowulfa’ z 1999 roku Seamus Heaney wyjaśnia, że chciał odejść od bardziej konwencjonalnych, archaicznych literackich tłumaczeń hwæt, takich jak „Lo”, „Hark”, „Behold” i „Attend”. Wybrał 'So’, ponieważ było to coś, co mógł usłyszeć w głosach członków swojej rodziny – 'Hiberno-English Scullion-speak’. To proste „So”, jak mówi Heaney, „zaciera cały poprzedni dyskurs i narrację, a jednocześnie funkcjonuje jako wykrzyknik wzywający do natychmiastowej uwagi”.
Kontrowersje
George Walkden nie uważa jednak, że hwæt miał tak przerywaną naturę, jak zdają się myśleć tłumacze tacy jak Heaney. W swoim artykule „The status of hwæt in Old English” (2013) Walkden argumentuje, że słowo to nie jest zwykłym wtrąceniem i nie powinno być pisane z wykrzyknikiem. Swoje wnioski opiera na badaniu ponad 140 klauzul z hwæt z poezji i prozy. Oto niektóre z problemów, jakie Walkden przytacza w przypadku hwæt jako wtrącenia:
- Metrycznie rzecz biorąc, hwæt jest zazwyczaj nieakcentowane – nie tego można się spodziewać po słowie przyciągającym uwagę.
- Nigdy nie ma interpunkcji pomiędzy hwæt a hwæt.een hwæt i następująca po nim klauzula.
- Wczesnośredniowieczny gramatyk nie zakwalifikował hwæt jako wtrącenia.
- Hwæt nie zawsze jest używany do inicjowania wypowiedzi.
- Klauzule poprzedzone przez hwæt idą z klauzulami podrzędnymi, nie z głównymi.
Jak Walkden tłumaczy pierwszą linijkę Beowulfa? 'How we have heard of the might of the kings…’ – tak sugeruje w wywiadzie dla The Independent. W wywiadzie tym zwraca uwagę, że ówczesna publiczność była być może „lepiej wychowana niż myśleliśmy” – scop (poeta) nie musiał zaczynać epickiej opowieści od „Ej wy, posłuchajcie tego!”.
Co więc zrobili tłumacze od czasu badania Walkdena z 2013 roku? Stephen Mitchell uwzględnia artykuł Walkdena w swoim wydaniu Beowulfa z 2017 roku. Zazwyczaj współcześni redaktorzy umieszczają jakąś interpunkcję między hwæt a my – albo wykrzyknik, albo przecinek – co podkreśla rolę hwæt jako wtrącenia. Mitchell pomija interpunkcję, pisząc „Hwæt we” i powołując się na pracę Walkdena.
Beowulf w postępowych tłumaczeniach
Ale nie wszyscy czują potrzebę zmiany tradycyjnej, przyciągającej uwagę roli hwæt.
W swoim feministycznym tłumaczeniu Beowulfa z 2020 roku, Maria Dahvana Headley rozpoczyna poemat od 'Bro!’. Headley zwraca uwagę, że ton 'Bro!’ może wskazywać, czy ktoś jest przyjacielem czy wrogiem, ale jest to również sposób satyrykowania 'pewnej formy nadętego, zbyt pewnego siebie, agresywnego męskiego zachowania’. Użycie przez Headleya słowa „bro” w całym tłumaczeniu przypomina nam o „sposobach, w jakie mężczyźni mogą zapewnić (lub odmówić) sobie nawzajem władzę i bezpieczeństwo, używając zakodowanego języka, oraz wymazać kobiety ze struktur władzy, rozmawiając po koleżeńsku tylko z innymi mężczyznami”.
Jeszcze inne tłumaczenie hwæt pojawia się w ’Beowulf’ By All: Community Translation and Workbook, zredagowanym przez Jean Abbott, Elaine Treharne i Mateusza Fafińskiego w 2021 roku. W tej edycji poemat jest tłumaczony przez ponad 200 różnych współpracowników, z których każdy obejmuje fragment kilku wierszy. Pierwsze 15½ wersów jest tłumaczone przez Tarren Andrews i Flathead Indian Reservation, a tutaj hwæt jest oddawane jako „Heyla!”. Andrews mówi, że 'heyla’ jest rodzajem potocznego słowa używanego w wielu społecznościach rezerwatowych do zwracania ludziom uwagi, lub silnej reakcji wokalnej na coś, co ktoś powiedział (podobnie jak 'skoden’ i 'stoodis’).
Każdy tłumacz wnosi do tego wiersza nową perspektywę, czy to czerpiąc z wyobrażonych archaizmów, czy z drobiazgowej analizy gramatycznej, z historii i tradycji rodzinnych czy ze współczesnych struktur władzy. A wszystko zaczyna się od hwæt..
